Бережаны (Бережани): взгляд на развитие укреплений и застройки Бережан в 16-17 вв. от Казимира Куснежа

[Filin]

В 1983 г. Казимир Куснеж (Kazimierz Kuśnierz) в 7-м томе сборника "Teka Komisji Urbanistyki i Architektury" опубликовал статью "Zarys rozwoju przestrzennego Brzeżan w XVI i XVII wieku" (т.е. "Очерк пространственного развития Бережан в 16 и 17 веке"). Поскольку К. Куснеж проявлял большой интерес к строительной деятельности представителей рода Сенявских, и поскольку автор был одним из немногих, кто пытался реконструировать историю развития Бережан и его укреплений, то эта публикация является важным источником для тех, кто решится углубиться в ту же тему. При этом источник находится в категории малоизвестных и труднодоступных, поскольку в открытом доступе его до сего момента вроде как не было, а сборник, в котором статья была опубликована, в Украине найти не так-то и просто. Потому исправим данный недостаток, приведя статью в полном виде. Переводом вас, уж извините, пока не порадую, но с учётом того, что тут текст легко скопировать и вставить в онлайн-переводчик, то, думаю, эта мелочь не станет на пути тех, кто стремится к знанию. 

Цитата

Zarys rozwoju przestrzennego Brzeżan w XVI i XVII wieku

Brzeżany [1], których historia sięga połowy XV w., dawniej znane były przede wszystkim jako "gniazdo" potężnego polskiego rodu Sieniawskich. Im też zawdzięczają powstanie oraz świetność, której szczyt przypadł na okres Mikołaja Hieronima i Adama Mikołaja, tj. na drugą połowę XVII oraz początek XVIII w. Znane są również jako miasto rezydencjonalne, posiadające cechy układu sprzężonego z zamkiem — modelu urbanistycznego, który pojawił się w Polsce w drugiej połowie XVI w. i był stosowany w różnych wariantach rozwiązań przestrzennych. Owej oryginalnej i niezbyt często spotykanej koncepcji uformowania, roli i funkcji, jaką odgrywały w minionych wiekach, oraz bogactwu nagromadzonych wartośd kulturowych zawdzięczają zainteresowanie badaczy począwszy od końca XIX wieku.

W dotychczasowej literaturze Brzeżany zajmują stosunkowo niewiele miejsca, a istniejące prace i studia można przedzielić cezurą czasową na dwie grupy. Pierwsza, to opracowania powstałe w pierwszej połowie XX w., dotyczące historii rodu Sieniawskich, miasteczka, zamku, działalności artystyczno-rzeźbiarskiej w Brzeżanach [2] itp. Druga, to opracowania powojenne, poświęcone szerszym zagadnieniom, wspominające ten ośrodek jedynie na marginesie innych rozważań związanych z historią gospodarczą względnie historią urbanistyki [3].

Prowadzone od kilku lat w Pracowni Rozwoju Budowy Miast Instytutu Historii Architektury i Konserwacji Zabytków Politechniki Krakowskiej studia nad urbanistyką nowożytną w Małopolsce oraz studia szczegółowe dotyczące układów sprzężonych miast prywatnych ujawniły istnienie wielu rozwiązań, które nie dość jeszcze zostały poznane, nie występują bądź są jedynie wspominane w dotychczas publikowanych rozprawach poświęconych temu okresowi w urbanistyce polskiej. Do nich należą Brzeżany. Podjęto więc próbę rozwarstwienia tego miasta w XVI i XVII w. odnosząc zachodzące wówczas procesy, związane z genezą formowania się struktury przestrzennej, zarówno do tla polityczno-społecznego i gospodarczego, jak równiei do tendencji obserwowanych w rozwoju polskiej urbanistyki nowożytnej. W niniejszym opracowaniu przedstawiono część badań zawartych w szerszej pracy ukończonej w grudniu 1981 r. [4]

Brzezany położone są w obszernej dolinie rzeki Złotej Lipy, dopływu Dniestru, w miejscu, gdzie wpada do niej potok Leśnicki, zwany inaczej Rajówką. W owym miejscu rzeka rozlewa się tworząc rozległe, szerokie na ok. 800 m, mokradła oraz system odnóg oblewających ze wszystkich stron wysepkę niewielkich rozmiarów. Na zachodnim brzegu rzeki, u ujścia potoku Leśnickiego, w kotlince ograniczonej od północnego zachodu i południowego zachodu wzgórzami Starożyska i Ruryska założono w XVI w. miasto na gruntach wsi o tej samej nazwie, stanowiącej wówczas jednorodny kompleks dóbr łącznie z pobliskim Łapszynem i Leśnikami.

Od momentu założenia Brzeżany stanowiły nadrzędne centrum administracyjno-dyspozycyjne dóbr latyfundium rusko-ukraińskiego Sieniawskich oraz centrum klucza brzeżańskiego. Ponadto sprawowały rolę miasta rezydencjonalnego. Jak z tego wynika oprócz zwyczajnych funkcji, związanych z każdym prywatnym miastem, pełniły szereg innych i to istotnych, zważywszy rozległość dóbr Sieniawskich, które w XVII w. rozrzucone były po niemal całej Koronie i Wielkim Księstwie Litewskim, a sam kompleks ziemski latyfundium rusko-ukraińskiego liczył co najmniej 35 miast i 345 osad wiejskich położonych w dorzeczach Sanu, Dniestru i Bohu.

W wyniku przeprowadzonych studiów i analizy urbanistycznej wyodrębniono trzy zasadnicze fazy rozwoju przestrzennego Brzeżan w badanym okresie. Pierwsza — związana była z założeniem miasta oraz zbudowaniem obszernego zamku. Druga — ok. r. 1570 — dotyczyła dwukrotnego powiększenia obszarów miejskich i zamkowych, budowy nowych fortyfikacji wokół siedziby rodowej oraz powstania jednolitego systemu fortyfikacji w całym zespole obejmującego oba podstawowe jego elementy. Wreszcie trzecia faza — ok. r. 1630 — związana była z powstaniem wielu nowych budowli i pod koniec XVII w. z modernizacją całego systemu obronnego. Wówczas dopiero wykrystalizować się do końca kształt przestrzeny i oblicze tego ośrodka, znanego z historycy kartografii pochodzącej z XVIII i XIX wieku.

1. Brzeżany. Plan fortyfikacji miejskich i zamkowych ok. r. 1720 (za: W. Kalinowski, op. cit., s. 179). 

2. Brzeżany. Plan miasta wykonany Przez kapitana de Pircha w r. 1755 (za: J. Czernecki, Brzeżany ..., s. 26).

3. Brzeżany. Plan zespołu zamkowego wykonany przez kapitana de Pircha w r. 1756 (za: M. Maciszewski, Brzeżany ..., s. 24).

Faza 1. Miasto założył w r. 1530 Mikołaj Sieniawski, dworzanin królewski, który wyjednał u króla Zygmunta Starego odpowiednie przywileje i zezwolenia [5]. W tym samym roku wraz z wójtem Matyaszem przystąpił do rozmierzania terenów. Powstały zespół został zawarty w figurze zblizonej do kwadratu o wymiarach ok. 300X350 z rynkiem w środku, o wymiarach ok. 115X115 m, oraz pasmem zapewne pojedynczych bloków. Całość obwiedziono wałami ziemnymi w kształcie dostosowanym do linii zewnętrznych granic bloków miejskich. Od północy wały oparły się o potok Leśnicki, od zachodu i wschodu przypuszczalnie usypano je w odległości 150—200 m od rynku, od południa zaś przebiegały na linii późniejszego kościoła farnego. Za pierzeją północną rynku, w obrębie wałów, powstała cerkiew greckokatolicka p.w. Sw. Trójcy.

Na wschód od tego ośrodka, który wówczas był niewielki, bo liczył zaledwie 40 domów i dwa puste place, na wysepce zbudowano obszerny zamek — siedzibę rodową Sieniawskich. Prace przy jego budowie ukończono w r. 1554. Braki w materiałach źródłowych nie pozwalają stwierdzić jednoznacznie czy zespół ten, wzniesiony na wzór potężnych średniowiecznych zamczysk, powstał wówczas od nowa czy był wynikiem adaptacji wcześniejszego, również obronnego, zamku. Zachowany dokument rozgraniczenia dóbr brzeżańskich między synami Mikołaja Sieniawskiego, pochodzący z r. 1570 [6], dający przybliżony obraz tego obiektu, analiza planu zamku z r. 1756 oraz inne jeszcze przesłanki, jak np. niejednorodność użytych form architektonicznych i materiałów, zarysowują hipotezę, że musiał istnieć tu wcześniej jakiś ohiekt o funkcji obronnej, równocześnie będący siedzibą poprzednich właścicieli: Cebrowskich, Buczackich, Huchnowskich lub pierwszego z Sieniawskich, Rafała, który, będąc od początku XVI w. dziedzicem tych ziem, musiał mieć tutaj swoją posiadłość [гипотеза о существовании замка до 1530-х гг. обсуждается в этой теме - Filin].

Zamek zbudowano na rzucie pięcioboku z trzema basztami (bastejami?) i kaplicą, która sprawowała funkcję parafii rzymskokatolickiej również dla miasta. Od strony południowej miał murowane mieszkania z cylindryczną basteją i bramą wjazdową. Od północy znajdował się obszerny drewniany obiekt z basztą, od wschodu gruby mur, od zachodu zaś dopełnienie formy pięcioboku tworzył mur kurtyny z basztą graniastą. Przy tej kurtynie, na jej południowym zakończeniu, powstała wspomniana kaplica zamkowa, a raczej jej najstarsza część, wznoszona jeszcze w stylu gotyckim, oraz brama (furta) boczna. Wokół zamku były fosy, później częściowo zasypane. Cały ten zespół w 2. połowie XVI w. zajmował część wysepki, której pozostałe tereny, zwane Przygródkiem, przeznaczone były m.in. na browar miejski. Do zamku należał wówczas również zwierzyniec, przy nim pasieka, a ponadto ogrodzona winnica, sad, stajnie i folwarki.

Faza 2. Jak pośrednio wynika ze wspomnianego dokumentu rozgraniczenia dóbr, już przed tym okresem miasto zaczęło rozrastać się zajmując nowe tereny za wałami obronnymi. Tak więc założono Nowe Miasto na terenach przedmieścia Siółko, na północ od Starego Miasta za potokiem Leśnickim. Ową dzielnica, zwana inaczej Miasteczkiem otrzymała własny rynek oraz cerkiew św. Jerzego zwaną Noworyńską, a następnie, budowany nieco później, kościółek Sw. Mikołaja. W r. 1584 ną południe od Starego Miasta, za najstarszą linią wałów, ząłożono przedmieście zwane Adamówką [7] z rynkiem ra wzgórzu, oddalonym kilkaset metrów od miasta, oraz cerkwią Św. Mikołaja z klasztorem i bractwem cerkiewnym działającym od r. 1603. Wtedy też wyznaczono teren pod kościół miejski p.w. Narodzenia NMP za blokiem przyrynkowym w południowo-zachodnim narożniku Starego Miasta, na linii dawnych wałów. Kościół zbudowano po r. 1600 przypuszczalnie według projektu Pawła Włocha, zwanego Rzymianinem. Prace Końcowe trwały jeszcze do r. 1620, a sześć lat później świątynię. poświęcono. Zapewne około r. 1630 miasto wraz z Miasteczkiem oraz częścią Adamówki otrzymało nowe wały, fosy i parkany, które zamknęły go w obszarze ok. 600X700 m. Wały te dwoma ramionami, skierowanymi ukośnie na wschód, oparły się o odnogę rzeki oraz niemal o równolegle zakładane wały nowych umocnień zamku. Powstaly wówczas bramy miejskie: od północy Lwowska, od zachodu Podhajecka, od południa Adamowska.

W tym czasie zespół zamkowy uległ przekształceniom przestrzennym. Średniowieczna wyniosła warownia, oblana strugami kanałów i fos wpisanych w kompozycję jej wielobocznego kształtu, zmieniła swe oblicze przeradzając się w "palazzo in fortezza". Owa zmiana układu przestrzennego związana była z założeniem w latach 1619—1626 wokół wysepki, na jej obwodzie fortyfikacji bastionowych, czterech dzieł ziemnych połączonych ze sobą trzema kurtynami. Od zachodu, a więc od strony miasta usypano ponadto obszerny rawelin. Od wschodu nieprzebyte bagna i rozlewiska Złotej Lipy były naturalną obroną zespołu, a zarejestrowane na planie z r. 1756 stanowiska obronne od tej strony powstały później. W powiększonym terenie zbudowano stajnie oraz na południowo-zachodnim bastionie prochownię. Kaplica zamkowa, sprawująca do końca pierwszej ćwierci XVII w. funkcję miejskiego kościoła parafialnego, została przebudowana otrzymując monumentalny wystrój w stylu barokowym, a po r. 1620 urządzenia wnętrz wykonał Jan Pfister z Wrocława, uczeń Giovanni Maria Nosseniego. W baszcie zamkowej urządzono zbrojownię, jedną t najokazalszych na Rusi.

Za miastem, od jego południowo-zachodniej strony, w miejscowości Raj zbudowano w r. 1571 zameczek myśliwski, a przy nim założono nowy zwierzyniec. Poprzedni, istniejący wcześniej, zlokalizowany był na drugim brzegu rzeki na zboczach góry o takiej samej nazwie. Również za miastem, od południa, na terenach przedmieścia wyznaczono w r. 1584 ogrody miejskie. Plan z r. 1720 zarejestrował ponadto w obszarze na zachód, za wałami miejskimi, kolejną cerkiew. Można przypuszczać, że i ona wówczas powstała, aczkolwiek nie znaleziono na ten temat żadnych przekazów.

Faza 3. Dalszy rozwój Brzeżan, trwający do końca pierwszej ćwierci XVIII w., związany był z powiększeniem jego obszarów o nowe przedmieścia od strony północnej za wałami z zachowaniem starej nazwy Siółko, z rozbudową części Adamówki za wałami oraz zabudową dworkami szlacheckimi obszarów między miastem a fosami zamku. Ponadto zmodernizowano cały system fortyfikacji.

Na początku tego okresu powstało względnie uległo przebudowie wiele obiektów w mieście. Dokończono budowę drewnianego kościoła ormiańskiego (wspomnianego już w r. 1623), wystawiono nową cerkiew w r. 1637, gdyż wzmiankowana w r. 1626 stara świątynia p.w. Sw. Trójcy była już w złym stanie. Zbudowano względnie przebudowano synagogę. Powstał również ratusz. Obiekt wymieniony w źródłach w r. 1660 zapewne uległ zniszczeniu, gdyż w opisie miasta z lat 1670—1672 ratusz już nie figurował, a nowy, murowany, wzniesiono dopiero ok. r. 1705 [8]. Wśród innych obiektów należy wymienić szpitale, m. in. obszerny dom dla ubogich założony na trzech działkach na północ od kościoła famego oraz dwa mniejsze od południa, a następnie przy bożnicy szkołę i gospodę dla ubogich podróżnych.

Około r. 1683 przystąpiono do budowy klasztoru Bernardynów w północno-zachodnim narożu miasta, przy niewielkim kościółku Św. Mikołaja, który zapewne wówczas był przebudowywany [9]. Ponadto w tym czasie przebudowano drewnianą cerkiew na Adamówce, a budowę jej zakończono w r. 1691. Kościół i klasztor poświęcono w r. 1720, a w cztery lata później otoczono cały zespół murem, natomiast klasztor dokończono budować dopiero w r. 1742 staraniem Zofii z Sieniawskich Czartoryskiej.

W latach 1684—1728, a więc w okresie działalności ostatniego z rodu Sieniawskich, Adama Mikołaja, i jego żony, Elżbiety z Lubomirskich, przeprowadzono kompleksową modernizację umocnień obronnych. W mieście istniejące wały zaopatrzono w niewielkie ziemne dzieła obronne według najnowszych wzorów sztuki fortyfikacyjnej, w zespole zamkowym zaś usypano od wschodu kilka szańców-stanowisk strzelniczych, uzupełniając tym samym obwód ziemnych dzieł obronnych od strony rzeki. Zbudowano również obszerną zbrojownię przenosząc do niej sprzęty z baszty zamkowej, a następnie ukończono budowę kaplicy zamkowej, która, stale powiększana i upiększana, w swej końcowej formie mogła pomieścić ponad tysiąc wiernych.

W XVII w. zwiększyła się znacznie liczba mieszczan, powstały też cechy grupujące różne specjalności istniejącej tu produkcji. Inwentarz z r. 1698 wymienił w Brzeżanach w obrębie wałów 183 domy mieszczańskie, 75 domów żydowskich, 58 domów w Adamówce, 45 w Miasteczku oraz 33 dworki szlacheckie. Można więc sądzić, że ludność tego miasta, łącznie i przedmieściami zlokalizowanymi za wałami, znacznie przekraczała liczbę dwóch tysięcy. Inwentarze z lat 1682, 1707 oraz 1709 wskazują na utrzymujący się dynamiczny rozwój ludnościowy Brzeżan. Struktura zawodowa mieszczan, znana niemal od początku, bo pierwszy przekaz pochodzi z r. 1570, wskazuje na to, że ośrodek ten zajmował się od czasu powstania funkcjami nierolniczymi. Wówczas wymieniono wyłącznie rękodzielników, ludność związaną z pracą na zamku oraz Żydów trudniących się drobnym handlem lub wyszynkiem. W miarę rozwoju ośrodka powstawały nowe dziedziny specjalności, które zaczęły się grupować w cechy od początku XVII w., m. in. w r. 1616 powstały cechy zbiorowe: ślusarski oraz rymarski, w r. 1639 tkacki, kuśnierski i krawiecki, a w 1654 szewski, później rzeźnicki i jeszcze inne.


5. Brzeżany. Zamek Sieniawskich od strony południowo-wschodniej na początku XX w. (za: F. Stättner, Jak Sieniawscy ..., bs.)

6. Brzeżany. Elewacja frontowa kaplicy zamkowej na początku XX w. (za: F. Stättner, Jak Sieniawscy ..., bs.)

7. Brzeżany. Widok wnętrza rynkowego od północy ok. r. 1930 (za: F. Stättner, Jak Sieniawscy ..., bs.)

8. Brzeżany. Panorama miasta od północy w XIX w. (oryginał WAP-Wawel, Teka Schneidra, nr 210)

PODSUMOWANIE

Rozwiązanie przestrzenne Brzeżan, zrealizowane przez Mikołaja Sieniawskiego w 1. poł. XVI w., oparto na tradycyjnych sposobach formowania przestrzeni miejskiej. Zakładało ono występowanie dwóch niezależnych elementów składowych: miasta, małego ośrodka otoczonego wałem i parkanem, oraz zamku w formie średniowiecznej twierdzy otoczonej fosami. Zamek, usytuowany na wyspie, z racji swej lokalizacji w terenie trudno dostępnym był samodzielnym zespołem nie związanym z miastem przestrzennie i kompozycyjnie. Jedyne powiązania obu elementów wywodziły się z charakteru własności całego kompleksu, ustrojowych zależności mieszczan od magnata, jego interesów związanych z miastem oraz innych wywodzących się ze stosunków społecznych i podziałów klasowych, które symbolizowała wielkość | wspaniałość posiadłości pańskiej ze wszystkimi jej towarzyszącymi założeniami pozostająca w kontraście z miastem.

Przeobrażenia przestrzenne Brzeżan, występujące ok. r. 1570, spowodowane były różnymi przesłankami. Z pewnością jedną z nich był naturalny, dynamiczny rozwój ośrodka, jak już zaznaczono, związanego z główną rezydencją rodową oraz stanowiącego centrum dóbr, które znacznie powiększył za swego życia Mikołaj Sieniąwski (zm. w 1569). W XVI w. Sieniąwscy zakładali szereg nowych miast, m. in. Borek (1540), Sieciąwskie Pole, zwane później Starą Sieniawą (1543), Kałusz (1549), Prokopów, zwany później Wojniłowem (1552), Mikołajów (ok. 1555) oraz nieco później Oleszyce i Bursztyn, nabywając tym samym pewnych doświadczeń, które mogli wykorzystać przy rozbudowie miasta rodowego. Równocześnie 2. poł. XVI w. to okres kiedy do Polska zaczynają docierać nowe prądy stylowe w urbanistyce, wywodzące się z Włoch, a rozprzestrzeniające się w całej Europie. Owe prądy stylowe, oparte na traktatach teoretycznych oraz ich interpretacjach w postaci licznych realizacji miast, były chętnie przyjmowane przez działających u nas architektów i warsztaty objęte mecenatem magnaterii, gdyż ona wówczas patronowała rozwojowi kulturalnemu i artystycznemu. Niemniej modelowe propozycje "miast idealnych", zrodzone w obcych uwarunkowaniach, musiały być przystosowane do warunków polskich i stąd płynących innych potrzeb. Powstające od 2. poł. XVII w. miasta, przy których rozplanowaniu wprowadzono elementy nowożytnej urbanistyki, z reguły różniły się bardzo od pierwowzorów, były jedynie ich mutacjami. Przy czym istotne było to czy miasto zakładano "in cruda radice", czy przebudowywano adaptując wcześniejszy ośrodek do nowych potrzeb, gdyż wjkiużym stopniu decydowało to o dojrzałości przyjętego rozwiązania przestrzennego.

Brzeżany, rozbudowywane w tym okresie i bazujące na istniejącym już stanie zagospodarowania, mogły w niewielkim stopniu przyjąć w nowej koncepcji uformowania nowożytne wzory, w większym zaś doświadczeńia płynące z działalności urbanistycznej ich właścicieli. Powstały nowy uklad przestrzenny oparto na racionalnych założeniach. Składały się na nie: powiększenie obszarów miasta o tereny najbliższe od północy i południa, podporządkowanie ich rozplanowania istniejącej już strukturze bez widomych zakłóceń jej funkcjonowania oraz likwidacją starych wałów ziemnych i usypanie nowych, obejmujących cały obszar zespołu miejskiego łącznie z Miasteczkiem i Adamówką. Dobór koncepcji rozwiązania owych umocnień podporządkowano nowym wzorom, łącząc je z powstającymi równolegle umocnieniami zamku na wzór "układów sprzężonych", których prakoncepcje sięgają końca XV w., a fcóre od połowy XVI w. rozpowszechniano w pufcfcwanych traktatach Piętro Catanea i innych. Z pewnością przyjęcie takich założeń było przyczyna, że zrezygnowano w rozwiązaniu przestrzennym Brzeżan z symetrii i osiowości, a zauważone na historycznyeh planach zależności przestrzenne, m. in. oś kościół św. Grzegorza — cerkiew — ratusz — zamek (punkty środkowe baszty zachodniej orąz całego zamku), są elementami wtórnych powiązań, a nie zamierzonych działań kompozycyjnych w badanym okresie.

Następna faza rozwoju nie przyniosła już zmian w uformowaniu przestrzennym, a wówczas podjęte działania zmierzały do uzupełniania zespołu brakującymi elementami lub modernizowania i doskonalenia zastanych form zagospodarowania w przyjętej strukturze. Wówczas dokończono budowę kościoła farnego, bożnicy, a nieco później wzniesiono, z fundacji Sieniąwskich, na wzgórzu obszerny zespół klasztorny — nieodzowny element występujący niemal we wszystkich znacznych miastach prywatnych tego okresu.

Prezentowane rozplanowanie przestrzenne Brzeżan, porównywane z innymi dotychczas poznanymi realizacjami miast sprzężonych w Polsce końca XVI i 1. poł. XVII w., m. in. z Zamościem, Żółkwią, Wiśniczem Nowym i Brodami, potwierdza szereg spostrzeżeń dotyczących tych układów. Wśród tych spostrzeżeń należy wymienić m. in.: dążenie magnaterii do zakładania warownych ośrodków swych dóbr (Brzeżan nigdy szturmem nie zdobyto), preferowanie rozwiązań przestrzennych podkreślających ich rolę i pozycję w ówczesnej Rzeczypospolitej, co wyrażało się w zakładaniu olbrzymich rezydencji z pełnym programem funkcjonalno-przestrzennym (fortyfikacje, ogrody, winnice, zwierzyńce, rezydencje podmiejskie, folwarki itp.), itd. W Brzeżanach zamek swą bryłą dominował nad miastem i należał w tym czasie do najwspanialszych w kraju. Rozplanowanie eksponowało w planie miasta "pańskie" fundacje. W Brzeżanach zarówno kościół, jak i klasztor założono na wzniesieniach górujących nad miastem, w rynku zaś dominowała cerkiew.

Te i inne jeszcze tendencje w formowaniu układów sprzężonych miast rezydencjonalnych, zauważone w okresie docierania do Polski nowych prądów stylowych, towarzyszyły następnym XVII-wiecznym realizacjom i aczkolwiek wojny 2. poł. XVII w. zahamowały znacznie procesy zakładania nowych miast, to nie utraciły one na aktualności, co potwierdzają rozwiązania przestrzenne m. in. Stanisławowa (założonego przez Jędrzeja I Potockiego w r. 1662), Sieniawy (1676, zał. Mikołaj Hieronim Sieniawski) oraz liczne modernizacje miast będące wyrazem akceptacji istniejących struktur.

---------

1. Miasteczko Brzeżany (Bierieżany) położone jest na obszarze Ukraińskiej SRR. W omawianym okresie wchodziło w skład województwa ruskiego.
    
2. K. Milewski, Pamiętniki historyczne krajowe, Warszawa 1848, s. 113—119; J. Czernecki, Brzeżany. Pamiętniki i wspomnienia, Lwów 1905; M. Macisiewski, Brzeżany w czasach Rzeczypospolitej Polskiej, Brody 1911; tenże, Zamek w Brzeżanach, Tarnopol 1908; A. Czołowski, B. Janusz, Przeszłość i zabytki województwa tarnopolskiego, Tarnopol 1926, s. 59-87; F. Stattner, Jak Sieniawscy stali się właścicielami Brzeżan, Brzeżany 1933; tenże, Brzeżańszczyna przed pięcioma wiekami, Głos Brzeżański, 1935-1937; T. Przypkowski, Środowisko artystyczno-rzeźbiarskie w Brzeżanach w 1 połowie XVII wieku, Ziemia, nr. 12, Warszawa 1936; R. Skulski, Sieniawscy w literaturze, Lwów 1938, passim; S. Wiszniewski, Brzeżany 1530-1930, Brzeżany 1930 oraz inne (szczególnie artykuły publikowane w Głosie Brzeżańskim w latach 1932-1937).
    
3. J. Burszta, Handel magnacki i kupiecki pomiędzy Sieniawą nad Sanem a Gdańskiem od końca XVII do połowy XVIII wieku, Rocznik Dziejów Społecznych i Gospodarczych, t. XVI (1954), Poznań 1955, s. 174—183 i inne prace tego autora; T. Tołwiński, Urbanistyka w latach 1500-1630 [w:] Historia sztuki polskiej, Kraków 1965, t. II, s. 21—31; W. Kalinowski, Miasta polskie w XVI i I połowie XVII wieku, Kwartalnik Arch. i Urb., t. VIII (1963), z. 3—4, s. 178—179; J. Bogdanowski, Systemy i kierunki w małopolskim budownictwie obronnym na przełomie XVI i XVII wieku, Kraków 1963 (maszynopis w Bibliotece PK), passim; tenże, Fortyfikacje łańcuckie na tle małopolskiej sztuki obronnej, Łańcut 1976, passim.
    
4. K. Kuśnierz, Sieniawa — magnackie założenie urbanistyczne, jego przemiany przestrzenne i stylowe w XVII oraz XVIII wieku, Kraków 1982 (maszynopis w Bibliotece PK — praca doktorska wykonana pod kierunkiem prof. dra hab. arch. J. T. Frazika), tamże znajduje się materiał źródłowy do przytoczonych w artykule faktów z historii Brzeżan.
    
5. Tekst przywileju zamieszcza J. Czernecki, op. cit., s. 2 i n.
    
6. Tekst dokumentu zamieszcza M. Mąciszewski, Brzeżany ..., s. 192 
    
7. Ibidem. s. 198 — tekst przywileju dla Adamówki.

8. Liske, Cudzoziemcy w Polsce, Lwów 1870, s, 161—182; opis miasta sporządzony przez Ulryka Werduma.

9. Tekst przywileju fundacyjnego dla klasztoru Bernardynów w Brzeżanach zamieszcza M. Maciszewska, Brzeżany ..., s. 210.
    

[Filin]

Перевод пояснений к плану:

Вопрос размещения линий и ключевых объектов городских укреплений и бастионных укреплений замка ещё отдельно и более детально будет рассмотрен в отдельных темах, однако уже сейчас хотя бы в общих чертах, используя план К. Куснежа, можно показать, где что находилось: