Бережаны (Бережани): карта Фридриха фон Мига (1779-1783) + военное описание города

[Filin]

С версией карты фон Мига, опубликованной на сайте mapire.eu, может ознакомиться любой желающий:

Однако там опубликован не оригинал, а копия карты (две версии карты в деталях немного отличаются друг от друга), и там нет военных описаний, которые дополняли графическую часть источника. Благодаря 13 тому издания Galicja na józefińskiej mapie topograficznej 1779-1783 можем восполнить пробел. 

Карта в оригинале:

Город чуть крупнее:

 

Украинский перевод описания:

Цитата

Місто Бережани з передмістями Сенявка [52] і Адамівка [53]

Відстані: Лісники 3/4, Рай 3/4, Адамівка 1/4, Сенявка 1/4, Вільховець 1 1/4.

Солідні будівлі: Замок збудований капітально; він оточений земляним укріпленням з чотирма бастіонами. Кам’яними є також: монастир капуцинів на пагорбі поблизу поселення, фара, три руські церкви, і декілька міщанських будинків.

Води: Річка Золота Липа протікає неподалік. Через багнисте дно через неї можна пройти тільки греблями і мостами. Вода придатна для пиття людям тільки у випадку крайньої потреби, а тваринам завжди.

Ліси: Ліс зі сторони Шибалина - це високостовбурний дубовий деревостан, а зі сторони Раю й Вільхівця - густі зарості, непрохідні поза дорогами, які їх перетинають.

Луки і болота: Луки по всій поверхні заболочені й непрохідні.

Дороги: Дороги, що ведуть до сусідніх поселень, досить легко подолати; вони потребують ремонту тільки у декількох місцях.

Гори: Монастир капуцинів домінує над містом; однак над ним самим домінує пагорб, на схилі якого він лежить.

-----

52. Тепер частина м. Бережани.
53. Тепер частина м. Бережани.

Описание в оригинале (на немецком):

Цитата

Stadt Brzezani samt Vorstadt Schiuwka, Adamuwka 

Entfernung: Lisznik 3/4, Rajow 3/4, Adamuwka 1/4, Schiuwka 1/4, Olchowce 1 1/4.

Solide Gebäude: Das Schloß ist solid gebauet und ist mit einem Erdwerck von 4 Bastionen umgeben. Dann ist das auf einer nahe am Orth liegenden Anhöhe befindlichen Kapuciner-Kloster, Pfarrkirche nebst 3 rusischen Kirchen und etlichen Burgershäuser von Stein.

Wässer: Der Szlatta Lippa Bach fließet vorbey; derselbe ist wegen morastigen Grunds nirgends als über die Teich-Dämme und Brucken zu passiren; das Waßer ist vor Menschen zur Noth, vor Vieh aber jederzeit genußbar.

Wälder: Die Waldung gegen Szybalin hat hochstämiges Eichenholtz, gegen Rajow und Olchowce aber ist dichtes Gestripp, ausser den durchgehenden Weegen ist nicht durchzukommen.

Wiesen und Sümpfe: Die Wiesen sind durchgehends sumpfigt und inpracticable.

Wege: Die in die benachbarte Ortschafften gehende Weege sind zimlich practicable und benöthigen solche nur an einigen Stellen Reparatur.

Berge: Das Kapuciner Kloster dominirt die Stadt; selbiges aber wird anwiderum von der Anhöhe, woran es liegt, dominirt.

Польский перевод описания + примечания:

Цитата

Miasto Brzeżany [428] wraz z przedmieściami Siółko [429] i Adamówka [430]

Odległości: Leśniki 3/4, Raj 3/4, Adamówka 1/4, Siółko 1/4, Olchowiec 1 1/4.

Solidne budowle: Zamek [431] jest wybudowany solidnie i jest obwiedziony dziełem ziemnym z czterema bastionami. Następnie z kamienia są również klasztor Kapucynów [432] znajdujący się na wzgórzu leżącym blisko miejscowości, fara [433], trzy cerkwie ruskie [434] i kilka domów mieszczańskich.

Wody: Potok Złota Lipa [435] przepływa w pobliżu; z powodu grząskiego dna nie da się przezeń przejść nigdzie, jak tylko groblami i mostami; woda jest zdatna do picia dla ludzi tylko w razie konieczności, ale dla zwierząt zawsze.

Lasy: Las od strony Szybalina to wysokopienny drzewostan dębowy, natomiast od strony Raju i Olchowiec są gęste chaszcze, nie do przejścia poza drogami, które je przecinają.

Łąki i bagna: Łąki są na całej powierzchni zabagnione i nie do pokonania.

Drogi: Idące do sąsiednich miejscowości drogi są dosyć łatwe do pokonania, a jedynie w kilku miejscach wymagają napraw.

Góry: Klasztor Kapucynów dominuje miasto; sam jednak jest zdominowany przez wzgórze [436], na zboczu którego leży.

-----

428. Wcześniej m. Brzezany, Przezany, na Mp28M - Brzezani, następnie Brzezan (Mp115K; Mp28F), w końcu Brzeżany (Mp75Sk; Uhorczak 1939); dziś m. wydzielone (2015; https://uk.wikipedia.org/wiki/Бережани) oraz rejonowe (rejon Bereźany, OT). W dobie staropolskiej do m. zaliczano Adamówkę, Miasteczko i Podzamcze (TES 1 s. 104); we wczesnym okresie rozbiorów przedm.: Adamówka, Miasteczko i Siółko z osadą Chatki (zob. przyp. 429). W nagłówku opisu Miega pominięte Miasteczko (Nowe Miasto), zwykle sytuowane na mapach w kierunku zach. od centrum (Mp288L; Mp75Sk; Mp25Tk; Mp100WIG), wyjątkowo na pn. zach. (Mp115K). Rodowe gniazdo Sieniawskich do 1726, wyniesione przez króla do rangi m. (1530), stopniowo rozbudowywane i umacniane, w oparciu o wały m., wznoszony tu równolegle zamek z kościołem, obronny kościół farny (1600-1620), klasztor Bernardynów (fundacja 1630, budowa ukończona w 1683) oraz Wielka Synagoga (1718). Za rządów Czartoryskich a zwłaszcza Lubomirskich wzniesiono kościół ormiańsko-katolicki p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP, początkowo drew., potem mur. (1764), usytuowany na zach. od rynku (dziś ul. Ormiańska) oraz greckokatolicką cerkiew p.w. Trójcy Świętej (1768-1778). Łącznie w okresie kartowania m. istniały w nim: dwa kościoły rzymskokatolickie (famyp.w. Narodzenia NMP i filialny na zamku p.w. Trójcy Świętej), konwent bernardyński z kościołem św. Mikołaja i klasztorem (zob. przyp. 432), co najmniej trzy cerkwie wyliczone w opisie, a także pominięta w nim Synagoga Wielka, zbudowana w 1718 na pd. wsch. od rynku (na Mp28M obiekt położony blisko walu m.), dziś ruiny przy ul. Prohowej (Maciszewski, passim; Budzyński nr 155; Materiały 15 s. 29-37; Rąkowski 2 s. 350-362).

429. Na Mp28M jako Schiuwka (!), potem Siolko z przys. Chatki na przeciwległej stronie m. (Mp115K; Mp28F), następnie Siółko (Mp75Sk; Mp100WIG); dziś w granicach m.

430. Na Mp28M - Adamuwka, potem Adamówka (Mp115K; Mp75Sk; Mp100WIG); dziś w granicach m., rejon ul. Szewczenki. Lokowana w 1584 jako m., usytuowane na pd. od starych obwarowań, ze wskazaniem miejsca na kościół; drew. cerkiew p.w. iw. Mikołaja, wzniesiona w 1691, zamknięta w 1962, dziś cerkiew prawosławna (Budzyński nr 155; http://lwów.info/brzezany-swiatynie-2; http://decerkva.org.ua/ter/berezhany.html).

431. Zasadniczą cz. zamku wzniósł w 1534-1554 wojewoda ruski Mikołaj Sieniawski, na wsch. od m., nad odnogami Złotej Lipy; w drugiej połowie XVII w. otoczony czworobokiem ziemnych fortyfikacji bastionowych; stary zamek znalazł się wtedy przy kurtynie pn., co skartowali austriaccy oficerowie; później zamieniony na koszary, poważnie uszkodzone podczas I wojny światowej, dziś w stanie ruiny. Zachowany kamienny kościół zamkowy z 1525, traktowany jako mauzoleum rodowe; zobrazowany na mapie w formie wybrzuszenia w pd.-zach. murze; zamknięty w 1782, popadał stopniowo w ruinę, ostatecznie zniszczony w 1939-1941 i 1946 (SG 1 s. 418; Czernecki s. 30-44; tamże na s. 26: Twierdza Brzeżany wg planu kapitana de Pircha z 1755, publikowanego w odrysie; dokładniejszy powstał w 1930; Czołowski, Dawne s. 7-9; Aftanazy 7 s. 263—282; Rąkowski 2 s. 359—362; Materiały 15 s. 85-97).

432. Określenie Kapuciner-Kloster mylne, chodzi o konwent Zakonu Braci Mniejszych (bernardynów), który powstał przed 1742 w tzw. Miasteczku, na g. św. Mikołaja, na pn. zach. od rynku (na mapie w narożu umocnień m.); przetrwał epokę zaborów i obie wojny światowe; dziś więzienie dla nieletnich (SG 1 s. 419; Czernecki s. 56—59; Rąkowski 3 s. 358; Materiały 15 s. 127-134). 

433. Kościół par. p.w. Narodzenia NMP (od 1996 - św. św. Piotra i Pawła), usytuowany na pd. od rynku; zbudowany w 1600-1620, spustoszony przez Kozaków (1658) i Tatarów (1675); w okresie kartowania m. całkowicie odnowiony; zamknięty po II wojnie światowej, używany jako magazyn zbożowy i szkoła; dziś przywracany do kultu (SG 1 s. 418; Czernecki s. 44-54; Materiały 15 s. 39-61; Rąkowski 2 s. 355-356).

434. W tym cerkiew p.w. Trójcy Świętej (zob. przyp. 428), usytuowana w zach. pierzei rynku, mur. cerkiew p.w. św. Jerzego na Starym Miasteczku z końca XVII w. (ogrodzona, uwzględniona na mapie Miega na pn. od rynku; zniesiona w latach trzydziestych XIX w.) oraz cerkiew p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP na tzw. Nowym Rynku (na zach. od umocnień m., rozebrana w 1784); do obiektów mur. mógł być też zaliczony kościół ormiański, wzniesiony w 1764 (SG 1 s. 418; Czernecki s. 55-56; http://pl.wikipedia.org/wiki/Brzeżany).

435. Rz. Złota Lipa, zob. przyp. 396.

436. Wzgórze 305 (Mp25Tk).

В примечаниях в свою очередь есть отсылки к следующим картам: 

• Mp28M: Karte des Königreiches Galizien und Lodo-merien (1779-1783), 1:28 000 (rps Archiwum Wojenne w Wiedniu, sygn. В IXa 390).
• Mp28F: Militär Aufnahme von Galizien und der Bukowina, 1:28 000 (1861-1863; rps Archiwum Wojenne w Wiedniu, sygn. В IXa 387).
• Mp75Sk: Specialkarte der Österreichisch-Ungarischen Monarchie, 1:75 000 (wyd. 1875-1915).
• Mp115K: Administrativ Karte von den Königreichen Galizien und Lodomerien [...] von Carl Kümmerer... (ok. 1:115 000, Wiedeń 1855-1863).
• Mp288L: Regna Galiciae et Lodomeria e[...], nec non Bukovina geometrie dimensa Das Königreich Galizien und Lodomerien herausgeben in Jahre 1790 von J. Liesganig, 1:288 000, Lwów 1790, Wiedeń 1824.
• Mp25Tk: Habsburger monarchie - Franzisco-Josephinische Landesaufnahme, 1:25000 (1869-1887) ed. K. u. k. Militär geographisches Institut in Wien (wersja elektroniczna: https://mapire.eu/de/map/thirdsurvey25000).
• Mp100WIG: Mapa taktyczna Polski, Wojskowy Instytut Geograficzny, 1:100 000 (1924-1939).