Поморяни (Поморяны): замок в письмових джерелах - Опис 1841 р.

[Oleh Stasiuk]

Спробую створити тут ряд тем з описами замку, які зустрічаються в різноманітних письмових джерелах. Сподіваюся таке розташування матеріалів в одному місці дозволить прослідкувати еволюцію і розвиток об'єкту в різні часові періоди.

Отож, для початку, опис замку станом на 1841 рік, витягнутий з інвентарного опису всієї Поморянської маєтності. Опис був складений в зв'язку зі смертю Еразма Прушинського і переходом маєтку до його сина - Юзефа Прушинського. Оригінал справи лежить в відділі рукописів ЛННБУ ім. В. Стефаника.

Цитата

Z miasta przy drodze idącej do Zborowa i Brzezan jest do pałacu, którego dziedziniec z frontu sztachetami, dalej wzdłuz wałów idąc na poludni do rogu pałacu płutem otarnionym obwiedziony - wposród parkanu brama, której słupy na podwalinie wiązane, mają dwa wazony poliwane na wierchu, do wjazdu między temi słupami, drzwi kratowe podwojne na kunach zelaznych zawieszone, obok bramy furtka na słupie wkopanym, w tej są drzwi z tarcic, okute z ktamką. - Na dziedzincu są trzy słupy malowane wkopane do wiezania latarni, przy jednym z tych koło galerii będacym są drzwiczki kute z zaszczepką i wgórze łuk zelazny. - Na dziedzincu tem stoj:
1.Zamek starożytny murowany i w węgelnice z kamienia i cegły, z basztą okrąglą narozną dach pod gątami, o jednym piątrze, ma kominow siedem murowanych, nad szczyt dachu wyprowadzonych i w dachu okno do otwierania osmio szybami załozone, z dziedzinca od rogu na dole drzwiami (3.1) pojedynczemi z desek zbitemi, na zawiasach i hakach, skoblem i wrzeciązem opatrzonemi whodzi sie do wnętrza Stajni (1.1) sklepiony, gdzie okno z kwaterą z drobnych szyb skla złozone, w połowie, od dołu, zaś deskami załozone i kratą zelazną zabespieczone, tu jest złób z desek zbity, nad nim drabina, cztery słupy wkopane, stanowiące stajła na konie, przy kazdym z góry dwa kułka zelazne, wpośrodku drączek na obuch koncach okuty i na okowie zawieszony. Ztąd odzwirkami kamiennymi wchodzi sie do drugiej stajni (1.2) sklepiony, gdzie tylko złob z drabiną znajduje sie, w tej samej scianie drzwiami (3.2) podwojnemi z desek zbitemi, okutemi, o antablie, zamku francuzkiem, skoblem i wrzeciązem do kludki a wewnątrz wrzęciązem do zakładania opatrzonemi wchodzi sie do pierwszego składu (2.1) sklepionego, gdzie okno jedne o 16 taflach skła kratą zelazną opatrzone znajduje sie. Ztąd wchodzi sie odzwirkami do drugiego skladu (2.2) takze sklepionego, naprzeciwko umieszczonego, w którym dwa okna małe slepi z kratami zelaznemi znajdują sie - na lewo umieszczony jest skład trzeci (2.3) sklepiony, do którego wchodzi sie odzwirkami, po pomoscie z tarcic, tu jest od dziedzinca okien dwie z tafel róznej wielkośżi złozonych, i kratami zelaznemi opatrzonych, od browaru zaś dwa okna małe slepe w jednym krata zelazna. Dalej w tej samej scianie drzwi (3.3) trzecie pojedyncze, kute o skoblu i wrzeciązu do kłódki prowadzą do składu czwartego (2.4) sklepionego, gdzie drzwi pojedyncze z zamkien, podłoga z tarcic, okno z jedno kwaterą o taflach dwunastu, krato drewnianą opatrzone, z tego naprzeciwko wchód do składu piątego (2.5) sklepionego, gdzie drzwi pojedyncze z zamkiem, podłoga z tarcic ułozona, kominek, okien dwie kwadratowych i jedno okrągłe z kratą zelazną znajduje sie. Nareszcie z dziedzinca czwarte drzwi (3.4) pojedyncze, okute, klamką, wrzeciązem i skoblem, opatrzone, prowadzą do składu szóstego (2.6) sklepionego, gdzie okno dez szkła z kratę drewnianą widzic sie daje; z tąd wróciwszy na diedziniec, idzie sie w tym samym kierunku pod galerie na czterech filarach wspartej, ciosanym kamieniem sklepionych drzwiami (3.5) pojedynczemi w rogu pod galerią umieszсzonemi, oknami o wrzeciązwi skoblu do kłódki przez schody do pierwszej piwnicy (4.1), kaminiem sklepionej, z tej na lewo drzwiami pojedynczemi, kutemi, skoblem i wrzeciązem opatrzonemi jest wchód do drugiej piwnicy (4.2) podobniej sklepionej, a z tąd szyją idzie sie do trzeciej piwnicy (4.3) takze sklepionej, gdzie w otworze ku dziedzienice wychodzącym kraty zelazne i drewniany. Wyszedłszy z tych piwnic naprawo pod galeriią, idzie sie drzwiami (3.6) podwojnemi, okutemi, klamką i zasuwką opatrzonemi do sieni (5.1), w której powała na z tarcic na belkach sparta, naprzeciwko sciana murowana dzieląca sień, w tej drzwi kute pojedyncze o wrzeciązu do klódki i okno bez szkła z kratą drewnianą - za drzwiami korytarz, w którym sciel o tarcie, okno o jednej kwaterze z tafel drobnych złozone, znajduje sie. Z korytarza tego, wstępuje sie drzwiami (3.10) pojedynczemi okutemi, wrzeciązem i skoblem opatrzonemi po lewej stronie od wchodu umieszczonemi, po schodach do pierwszej piwnicy (4.4) sklepionej a z tej szujami do dalszych dwu piwnic (4.5, 4.6), w ktorych są trzy otwory bez krat. Z tąd powrociwszy do sieni, po prawej ręce po trzech kamiennych schodach wstep do izby czeladnej (5.2), ulatwiają drzwi pojedyncze, okute o klamce, gdzie powała z tarcic na belkach itramie na trzech słupach ułozona, okien dwie z kwaterami po szesnascie tafel, dwa piece piekarskie, z tej izby prowadzo drzwi pojedyncze, kute o antabie, klamce i zamku, wewnątrze z zasczepce po pokoju (5.3) gdzie powała na belkach tranic i słupie jednym, tudzicz podłoga z tarcic ułozona, okno napół otwierane o taflach 10 z ktato zelazną - piec ogrzywalny z zasuwą zelazną, naprzeciwko pieca w scianie framuga, z ktorej odzwierkiem idzie sie na mały korytarz. Z tego pokoju idzie sie do spizarni (5.4) drzwiami pojedinczemi, kutemi, wreciązem i skoblem opatrzonemi, w której sklepienie i posadzka ceglana, okno z drobnych szyb do połowy otwierane i krato zelazną opatrzone znajduje sie. - Z tej sieni nalewo drzwi pojedyncze, kute z zamkiem francuzkim prowadzą do kuchni (5.5), w której powała z desek płotnem powleczona, okien dwie, kazde jedne kwaterę i sześć tafel skła mające, w framudze okna drugiego rysztok, z wierchu tarciami zabudowany, ma drzwiczki na zawiasach z antabą, i posadzkę z kamienia kwadratowego ułozoną dalej kuchnia angielską, trzy łokcie w kwadrat blachą nakryta z rusztami do ogniska z dwoma drzwiczkami, z piecykami dwoma, do nich dwie blachy i dwoje drzwieczek, kociołek miedziony z połokrągłą nakrywą, drzwiczkami w dolu, w scianie nad kuchnią dwe zasuwek i drewiczek czworo małych do luftów, za scianą w sieniach do komina drzwieczki zelazne, za kuchnią piec piekarski, z kominem na zelaznych sztabach i stybrze spoczywającym, obok framuga z trzema połkami, z kuchni są schody z poręczem wiedzące na piętro do kredensowego pokoju. Powrociwszy z kuchni, przez sień, na dziedziniec, po lewej ręce jest krągla galeriia murowana, zato dalszy ciąg galerii frontowej, ktora na czterych pilarach murowanych wpółtuka z drzewa sklepiona iest, pod tą galeriią są dwa loszki sklepione cegło, do których drzwi pojedyncze, kute o wrzeciązach do kludek, z tąd wyszedłszy w scianie podłuznej są drzwi (3.7) pojedyncze kute o zamku francuzkiem wiodzące do pracykarnim (5.6) gdzie powała z tarcic na belkach, tramic i trzech pilarach murowanych ułozona podłoga z desek, piec ogrzywalny z drzwieczkami zelaznemi komin na filarze murowanym w tym kominie drzwiczki z nakrywą i zatyczką zelazną, okien dwie bez kwater o sześćiu taflach, jedno na poł do otwierania znajdują sie. Z tąd udawszy sią na przyczołek zamku są do drewutni podziemne drzwi pojedyncze kute, o wrzeciązu, za temi schody do pierwszego oddziału w ktorym podłoga galerii stanowi powałą, gdzie jest jedne okno o 16 taflach skła. Z tąd szyją wchód do drugiego i trzeciego oddiału, mających powałę z tatcic. Za przyczołkiem pałacu na rogu tegoz tranzet murowany o dwoch przedziałach, do ktorych wchodzi sie drzwiami pojedynczemi na zawiasach i hakach, zaszczypką zelazną opatrzonemi. Z dziedzinca drewutni jest brama na słupach w płocie umieszczona, w ktorej są drzwi podwojne na biegunach drączkiem na konen kuną zelazną okutym zamykająca sie. - Z dziedzioną poręczami z drzewa, nad grymsem tejze jest daszek gątami pobity, posadzka z kamienia ułozona, z tąd postąpując wlewo po trzech schodach kamiennych na górę, między dwoma pilastrami, po lewej ręce są schody kamienne prowadzące na galeriię podłuzne z poręczem drewnianym, gryms tej galerii jest gątami pobitym, tutaj podłoga jest z tarcic ułozona. Nad tą galeriią jest wystawa dachu z podsufiską sosnową na czterych słupach dębowych oparta. Wyszest z tej galerii wchodzi sie drzwiami (3.8) dwoma drączkami zakutemi przy scianie wiszonemi, do zakładania, opatrzonemi - po dwu schodach do sieni (6.1), gdzie posadzka kamienna, powała z tarcic na belkach sparta w wniej drzwi na biegunie, wrzeciązem i skoblem opatrzona znajdują sie. Z tej sieni nalewo prowadzą drzwi fasowane podwojne, kute, zamkiem i zakrętką wrociązną opatrzone do pierwszego pokoju (7.1), gdzie posadka kamienna powała z tarcic, okna dubeltowe z kwaterami mające 24 tafel. W dwu framugach naprzeciwko siebie będących, szafy z pułkami i drzwiczkami podwojnemi kutemi po zamku kretym i iednej zaszczepce mającemi, dalej stoi piec ogrzywalny z kamienia, drzwieczkami zelaznemi nakrywo i zatyczką zelazną opatrzony. Obok tego pieca za scianą do połowy murowanej są siónki, stanowiące przystęp do grub, od pieców. Z tech sionek prowadzą drzwi podwojne wyzej opisanym zupelnie podobne do drugiego pokoju (7.2), gdzie podłoga i powała z tarcic, piec ogrzywalny z zelaznymi drzwiczkami, okien dwie dubeltowych z kwaterami po tafli 24, dalej naprzeciwko idzie sie do pokoju trzetiego (7.3) na salę przyznaczonego, drzwiami wyzej opisanym zupełni podobnemi, w ktorym podłoga taflowana, powala ze sztukateriiami, sienny malowane okien sześć dubeltowych z kwaterami po tafli 24, piec ogrzywalny krągły z wazonem sztukateriinym na wierzchu, do niego drzwi dwoje zelaznych, za piecem do czwartego pokoju (7.4) są umieszczone drzwi pojedyncze, fasowane, kute z zamką wewnątrz, w ktorym sufit wapnem wyrzneany, podłoga z tarcic ułozona, sciany malowane, okna dubeltowe o 24 taflach, piec ogrzywalny z drzwiczkami dwoma i zatyczkami zelaznemi, znajduje sie, Z tego pokoju idzie sie na lewo przez drzwi podwojne fasowane zamkiem i kluczem tudziez zakrętką mosięzną, opatrzonemi do pokoju piątego (7.5), gdzie podłoga z tarcic, powala sufitowa, okien dwie dubeltowych z kwaterami po 24 tafel, piec ogrzywalny, z drzwiczkami zelaznemi za piecem krata drewniana, do gruby drzwiczki drewniane kute, za temi dwie zatyczki zelazne widzic sie dają. Ztąd powrociwszy do pokoju drugiego whodzi sie po lewej ręce do pokoju szóstego (7.6), drzwiami podwojnemi, fasowanemi, zamkiem i kluczem opatrzonemi w którym podłoga taflowana w zygzak, powała na belkach z tarcic ułozona, okien dwie dubeltowych z kwaterami po 24 tafel, piec ogrzywalny z kamienia do niego drzwiczki zelazne, kominek na zelaznej sztabli oparty znajduje sie. Z tego pokoju idzie sie przez drzwi podwojne powyzej opisanym podobnemi do siodmego pokoju (7.7), gdzie podłoga z tarcic ułozona, powała sklepiona, piec ogrzywalny z drzwiczkami zelaznemi, okien dwie dubeltowych z kwaterami po tafli 24 widzic si dają - a ztąd wychodzi sie do sieni (6.2) drzwiami podwojnemi fasowanemi, na zawiasach i hakach, zakrętką mosięzną, zamkiem i kluczem opatrzonemi. Ta sień od głównej jest przedzieloną scianą do połowy wysokosci murowana, w ktorej posadzka kamienna, sciel z tarcic na belkach sparta okno pojedyncze z kwaterami z tafli 14 złozone, kuchnia z kominem na na dwuch filarach murowana, na tej piecek piekarski, na lewo tranzet do tego drzwi pojedyncze kute o zamku, wewnątrz z zaszczepką - tu są dwa okna małe po dwie tafli skła w sobie mieszcące. Z sieni tej do sieni głownej prowadzą drzwi podwojne, kute o klamcę - a stąd w lewo do osmego pokoju (7.8) idzie sie przez drzwi podwojne fasowane, okute, zakrętką mosięzną, zamkiem i kluczem opatrzone, gdzie podłoga z tarcic, powała sufitowa, sciany malowane, okien dwie dubeltowych z kwaterami po 24 tafel, piec ogrzywalny z drzwiczkami dwoma i zatyczkami zelaznemi znajduje sie. Z tego pokoju prowadzą drzwi wyzej opisanem zupełnie podobne, po lewej ręce umieszczone, do pokoju 9 (7.9), w ktorym podłoga z tarcic, powała sufitowa, okna dubeltowe do otwierania o 24 taflach, piec ogrzywalny z dwoma drzwiczkami i dwoma zatyczkami zelaznemi - dalej wstęp do 10 pokoju (7.10) gdzie drzwi fasowane dubeltowe kute powyzej opisanym podobne, podłoga z tarcic ułozona, sciel sklepiona sciany malowane, okno pojedyncze do otwierania o szesciu taflach w framudze jednej szafka, z drzwieami pojedynczemi, kutemi, o zamku krytem, w drugiej framudze piec zelazny znajduje sie; z tąd wychód na balkon poręczami drewnianemi do koła obwiedzionym, wlatwiają drzwi parapetowe podwojne tafel cztery skla mające, okute, zamkiem i kluczem opa trzone. Z tąd powrociwszy do 8 pokoju, z tego prowadzą drzwi podwojne, kute, zakrętką mosięzną, zamkiem i kluczem opatrzone na przestrzał drzwiom wchodowym umieszczone do 11 pokoju (7.11), w ktorym podłoga taflowana w kwadrat, powała sufitowa, okien trzy dubeltowych z kwatyrami kazde w sobie 20 tafel skła mięszczace, piec ogrzywalny z dwoma drzwiczkami i zatyczkami zelaznymi, widzic sie daję, ztąd do pokoju 12 (7.12) wchodzi sie drzwiami wyzej opisanym podobnemi, gdzie podłoga z tarcic ułozona tozsamo i powała, kominek z drzwiczkami zelaznemi, okno pojedyncze do otwierania o taflach dziesiąciu, z tego pokoju kredensowym zwanego wychodzi sie na schody wiedące do kuchni na dole będącej. - Powrociwszy przez sien głównę na galeriie a idąc wzdłuz mijając przez chody jedne i drugie, wstępije sie na drugą cześż galerii  węgelnice formującą ktora poręczem drewnianym jest obwiedzona a dołem gontami pobita, mająca słupow dębowych siedem, na których wystawa dachu z podom fitką opiera sie. - W pośród sciany przyczołkowej są do pokoju 13 (7.13) drzwi (3.9) fasowane podwójne, kute o zamku z gałkami mosięznemi, gdzie sciana srodkowa z drzewa budowana, glino walkowana i tynkowana a wapnem narzucana, podłoga i sciel z tarcic, i okno pojedyncze do otwierania o 10 taflach; z tego pokoju, prowadzą drzwi fasowane podwojne niekute do 14 pokoju (7.14), gdzie podłoga i powała z tarcic, okno pojedyncze z kwaterami o taflach 10, kominek i piec ogrzywalny z drzwiczkami dwoma i zatyczkami dwoma zelaznemi. - Na rogu zamku znajduje sie przymurowany tranzet, dach pod gątami, o dwóch przedziałach, kazden obobne whód mający, przez drzwi pojedyncze kute, wewnątrz zaszczypkami zelaznemi opatrzone. Na rogu zamku, widzic sie daje baszta murowana, do ktorej wchód z dziedzinca drzewiami szalowanemi pojedynczemi kutemi zwonątrz klamką do przegniatania, skoblem i wrzenięm wewnątrz zaszczepką opatrzonemi, przez które najsamprzód idzie się do sieni, gdzie podłoga z tarcic, a w scianie kątowej drzwi pojedyncze kute z klamką, prowadzą do tranzetu za basztą z drzewa przybudowanego, glino walkowanego i tynkowanego, dachem gontami poditym przykryty. - Z sieni po schodach slimakowych a drewnianych, wychodzi się na prawo małym korytarzem na pierwszu piętro baszty, mające sufit z desek na balkach ułożony, z tąd dalej w górę takimiż schodami postępując, idzię się do pokoiku drzwiami pojedynczemi kutemi o wrzeniązu do klodki, gdzie podłoga i powała z desek, okno jedne na poł otwierane czterma szybami załozone drugie niedaleko drzwi małe o jednej tafli, znajduje się. Ztąd wrociwszy na dolne schody po pod sciane idzie się kilka scodami na korytarz, w ktorym jest okno pojedyncze z kolorowego szkła o czterech taflach - w ktorym umieszczone drzwi pojedyncze kute, z zamkiem i kluczem, prowadzą do pokoju 5-o nyzej jusz opisanego, do baszty przypierającego.

P.S. Розчитка рукопису може містити помилки, як механічні так і не дуже. Частину слів мені не вдалося розчитати, а деякі для мене поки є відверто незнайомими  Тому прохання аж дуже строго не судити.

P.P.S. Цифри в дужках - це моя творчість. Нижче подаю схему де, на мою думку, знаходиться описаний об'єкт

[Oleh Stasiuk]

Даний опис замку є найбільш детальним і ґрунтовним з посеред усіх відомих мені. Він фіксує замок в відносно хорошому стані, вже після перебудови, коли з усіх замкових споруд залишили лише два крила і вежа. Деталізація не може не тішити і дозволила відносно без проблем виокремити опис кожного з приміщень і все розставити по своїх місцях, хоча без деяких труднощів не обійшлося. Наприклад, дуже складно було зрозуміти опис приміщень 1-го поверху східного крила, бо кількість дверей і переходів там зашкалює. Вся розгадка крилася в переплануванні. Наприклад зараз у нижню частину того крила можна потрапити лише одними дверима. Але... Якщо взяти фото ближче до початку ХХ ст. (фото нижче), то можна побачити, що таких дверей в корпусі було аж 4, плюс один портал під галереєю (3.5), що веде до підземель (він і сьогодні є збережений)

Також це фото показує нам, що головні, парадні двері є замурованими. Такою ж є картина і в самому описі, існування дверей в Креденсовому покої (7.12) не згадується. Натомість, чи не єдинимі основним входом до приміщень другого поверху був портал в куті між крилами (3.8). На сьогодні він вже є втраченим:

Окрім цього, цікавою є згадка про розташування підземель. Їх на схемі я не позначав. Пивниці 4.1, 4.2, 4.3 розташовані приблизно під складами 2.6, 2.5, 2.4 і потрапити до них можна (теоретично) через завалений вищезгаданий портал 3.5

Пивниці 4.4, 4.5, 4.6 розташовані десь під приміщеннями 5.2, 5.3, 5.4. Потрапити в них (також теоретично) можна через завалений портал 3.10. В пивницю 5.4 ще є доступ з зовнішньої сторони замку, на місці кутової вежі, або ж через обвалене склепіння. Останнє є єдиним з підземель де мені вдалося побувати.