Тернополь (Тернопіль): карта Фридриха фон Мига (1779-1783) + военное описание города

[Filin]

Копия карты Ф. фон Мига, опубликованная на mapire.eu, уже получила довольно неплохую известность.

Теперь вот благодаря 13 тому издания Galicja na józefińskiej mapie topograficznej 1779-1783 можем ознакомиться ещё и с оригиналом карты (он в мелких деталях немного отличается от опубликованной на mapire.eu копии), а также с сопроводительными описаниями, оставленными австрийскими военными. 

Как мы знаем, карта Ф. фон Мига состоит из многочисленных листов, и Тернополью "повезло" попасть на стык двух листов (№380 и №381), из-за чего он оказался разрезанным на две части (стык в месте склейки виден и на копии с mapire.eu), каждая из которых был снабжена своим описанием. Ещё одна "удача" - стык двух карт пришёлся ещё и на участок Тернопольского замка, и, вероятно, по этой причине замок в сопроводительных описаниях упомянут дважды. 

Начнём с карты. Северная часть города попала на лист №380:

Южная часть оказалась на листе №381:

Описание северной секции Тернополя (№380)

Украинский перевод описания:

Цитата

Місто ТЕРНОПІЛЬ 

Відстані: Від Кутківців 1/4, Біла 1/2.

Солідні будівлі: У частині міста, яка ще належить до цієї секції, немає нічого, крім старого замку з тесаного каменю, збудованого на два поверхи заввишки; він чудово послужить складом.

Води: Одразу біля міста Серет утворює великий став шириною 1300 кроків, довжиною у 1/2 години [маршу]. Його глибина всередині - півтори людини. Вода витікає з нього швидко та придатна для пиття людям і тваринам.

Дороги: Гостинці й дороги мають тверду основу, і їх легко подолати, за винятком поганої погоди; [тільки] в самому місті потребують ремонту в декількох місцях.

Гори: Місто лежить на схилах вкритих полями пагорбів, які над ним домінують.

Примітки: Більше про це місто дивись у секції 381.

Описание в оригинале (на немецком):

Цитата

Stadt TARNOPOL

Entfernung: Von Kutkowce 1/4, Byla 1/2.

Solide Gebäude: Von jenem Theil der Stadt, so noch in diese Section falt, nichts als das alte Schloß von Quatersteine, 2 Stock hoch ausgeführt, und zu einem Magazin hinlänglich tauglich.

Wässer: Hart an der Stadt bildet der Seret Bach einen grosen Teich von 1300 Schritt Breit und 1/2 Stund Lange; seine Tiefe in der Mite von anderthalb Manneshöhe; das Waser flieset schnell ab und ist für Menschen und Vieh genußbahr.

Wege: Die Strasen und Weege sind harten Grundes und auser schlechter Witterung gutt zu practicable um; in der Stadt selbst, wo einiger Reparatur bedarf.

Berge: Die Stadt liegt am Abfall befeldeter Anhohen, von denen sie auch dominirt wird.

Anmerkung: Daß Mehrere ist von dieser Stadt in der 381. Section zu ersehen.

Польский перевод описания + примечания:

Цитата

Miasto TARNOPOL [1025]

Odległości: Od Kutkowiec 1/4, Biała 1/2.

Solidne budowle: W części miasta, która wchodzi jeszcze do tej sekcji, nie ma nic jak tylko stary zamek [1026] z kamienia ciosowego, wzniesiony wysoko na dwa piętra; nada się doskonale na magazyn.

Wody: Tuż obok miasta Seret [1027] tworzy wielki staw [1028] szerokości 1300 kroków, długi na 1/2 godziny [marszu]; jego głębokość w środku na półtora chłopa; woda odpływa z niego szybko i jest zdatna do picia dla ludzi i dla zwierząt.

Drogi: Trakty i drogi mają twarde podłoże i są łatwe do pokonania, prócz złej pogody; w samym mieście wymagają kilku napraw.

Góry: Miasto leży na zboczach pokrytych polami wzgórz [1029], przez które jest zdominowane.

Uwagi: Więcej o tym mieście jest do zobaczenia w sekcji 381.

------------

1025. Określany regularnie jako m. Tarnopol, wówczas stolica cyrkułu (1772-1810, 1815-1867), w okresie międzywojennym - m. pow. i woj. (Uhorczak 1939), po II wojnie światowej m. obwodowe Tarnopil' (OT); nazwa zmodyfikowana 9 VIII 1944 jako Ternopil'. Lokowany w 1540 przez hetmana wielkiego koronnego Jana A. Tarnowskiego (zm. 1561), w pn.-zach. cz. Podola, na l. brzegu rz. Seret; wkrótce otrzymał prawo magdeburskie oraz solidny zamek i umocnienia m., które jednak nie uchroniły mieszkańców przed napadami tatarskimi (1575, 1589, 1618, 1694) i najazdami tureckimi (największy w 1675); od 1737 wł. Potockich: Józefa (zm. 1751), Stanisława (zm. 1790) i Józefa (zm. 1802); w 1810-1815 wcielony do Rosji jako centrum administracyjne Kraju Tarnopolskiego (Materiały 16 s. 199-214), co ma o tyle znaczenie że edytowana oryginalna mapa Miega posłużyła do dokładnego wykreślenia jego granic. Tu opisana tylko pn. cz. m., pozostała cz. w sekcji 381, nr 1 (zob. przyp. 1068-1074).

1026. O zamku obszerniej przy powtórnym opisie m., zob. przyp. 1074.

1027. Seret, l. dopływ Dniestru, określany wyżej jako pot. (Bach) a niżej rz. (Fluss); wypływa ze zboczy pasma Woroniaków, w cz. środkowej toczy wody po Wyżynie Tarnopolskiej, a w dolnej zmierza jarem do kanionu dniestrzańskiego (https://uk.wikipedia.org/wiki/Серет_(притока_Дністра); HEU; RU).

1028. Staw Tarnopolski (na Mp25WIG - Jezioro; dziś Ternopil's'kyj stav lub Ternopil's’ke ozero, RU), spiętrzony groblą przy ujściu strum. Bezednia od zach., sięgający powyżej wsi Proniatyn i Biała na pn. (Mp28M); kurczący się stopniowo w kolejnych dwóch stuleciach z 4 do 3 km długości (na Mp25WIG z 1933 - ok. 1 km) i proporcjonalnie szerokości (wskazuje na to lokalizacja zamku, położonego na Mp28M tuż przy brzegu stawu, a później rejestrowanego w sporym oddaleniu od niego (por. Mp115K; Mp75Sk; Mp25Tk; Mp75Sk 1914; Mp100WIG; na planie Haliczera rozdzielony od d. brzegu szerokimi Szuwarami; Mp100RU); zachował do dziś cechy najważniejszego akwenu wodnego m.

1029. Wzgórza: 366 na pn. wsch., 374 od wsch., ponad zamkiem 348 na pd. zach. i 356 na zach., przy poziomie stawu 303 m (Mp75Sk, 1880).

В примечаниях в свою очередь есть отсылки к следующим картам:

• Mp25WIG: Mapa szczegółowa Polski, Wojskowy Instytut Geograficzny, 1:25000 (1929-1939)
• Mp28M: Karte des Königreiches Galizien und Lodo-merien (1779-1783), 1:28 000 (rps Archiwum Wojenne w Wiedniu, sygn. В IXa 390)
• Mp115K: Administrativ Karte von den Königreichen Galizien und Lodomerien [...] von Carl Kümmerer... (ok. 1:115 000, Wiedeń 1855-1863)
• Mp75Sk: Specialkarte der Österreichisch-Ungarischen Monarchie, 1:75 000 (wyd. 1875-1915)
• Mp25Tk: Habsburger monarchie - Franzisco-Josephinische Landesaufnahme, 1:25000 (1869-1887) ed. K. u. k. Militär geographisches Institut in Wien (wersja elektroniczna: https://mapire.eu/de/map/thirdsurvey25000)
• Mp100WIG: Mapa taktyczna Polski, Wojskowy Instytut Geograficzny, 1:100 000 (1924-1939)
• Mp100RU: Topograficeskie karty Ukrainy (Топографические карты Украины, wersje rosyjskie i ukraińskie, 1:100 000; Kijów 2000, 2006)

 

Описание южной секции Тернополя (№381)

Украинский перевод описания:

Цитата

Місто ТЕРНОПІЛЬ

Відстані: від Загребелля 1/8, Петриків 1/4, Іванівка 1/2 [і] 1/8, Драганівка 3/4.

Солідні будівлі: Монастир домініканців з костелом і муром навколо саду - з тесаного каменю; згодом фара і костел св. Анни з каменю - останній також оточений муром; наприкінці муровані руська парафіяльна церква і божниця. Високий старий замок, зі склепінчастими приміщеннями; їх можна використати під склад.

Води: Річка Серет утворює тут великий став шириною 600-1200 кроків і глибиною 6-7 стіп. Дно глинисте, а вода придатна для пиття людям і тваринам. 

Луки і болота: Через луки неможливо пройти без мостів з огляду на вже згадану річку Серет.

Дороги: Гостинець до Козлова через Іванівку має тверду основу. [Гостинець] до Микулинців через Луку, а також той, [що веде] до Волочиська до кордону, мають добру тверду основу; так само й інші дороги.

Гори: Більша частина міста лежить на краю вкритих полями пагорбів, і над ним можна домінувати з навколишніх пагорбів.

Примітки: Річка Серет, яка має вже тут значну ширину і тече широкою долиною, створює в цілій околиці добру можливість здійснювати затоплення.

Описание в оригинале (на немецком):

Цитата

Stadt TARNOPOL

Entfernung: Von Sagrable 1/8, Petrikow 1/4, Janowka 1/2 1/8, Drogonowka 3/4.

Solide Gebäude: Das Dominicaner Kloster samt Kirche und Garten Maur von Quatersteinen, dann Pfarrkirche und Anna Kirche von Stein, leztere ebenfals mit einer Mauer umgeben, und endlich die rusische Pfarr[kirche] samt Juden Tempel gemaurt. Das alte Schloß ho[c]haufgeführt, mit Gewölber versehen und zu einem Magazin brauchbahr.

Wässer: Der Seret Bach bildet hier einen grosen Teuch von 600 bis 1200 Fuß Breit und 6 bis 7 Fuß Tief; der Grund ist leimigt und das Waser für Menschen und Vieh genusbahr.

Wiesen und Sümpfe: Die Wiesen sind wegen des schon benanten Seret Baches ohne Brücken nicht zu pasiren.

Wege: Die Landstraße nach Kosowka über Janowka ist harten Bodens; jene nach Mikulince über Luka, und dann jene nach Woloscisneczur Gränze, sind harten und guten Bodens, so auch die übrigen Weege.

Berge: Der gröste Theil der Stadt liegt am Rande befeldeter Anhöhen, so zwar von seinen umliegenden Anhöhen auch dominiret werden kann.

Anmerkung: Der Seret Bach, so hier schon eine be-trächtige Breite hat, und seinen Lauf ein breites Thall hat, kann durch die ganze Gegend bequem zu einer Überschwemung Anlaß geben.

Польский перевод описания + примечания:

Цитата

Miasto TARNOPOL [1068]

Odległości: Od Zagrobeli 1/8, Petryków 1/4, Janówka 1/2 1/8, Draganówka 3/4.

Solidne budowle: Klasztor Dominikanów wraz z kościołem [1069] i murem wokół ogrodu z kamienia ciosowego; następnie kościół famy [1070] i kościół św. Anny [1071] z kamienia, ten ostatni również obwiedziony murem, a w końcu murowane ruska cerkiew parafialna [1072] i bożnica [1073]. Stary zamek [1074] wzniesiony wysoko, wyposażony w pomieszczenia sklepione i do wykorzystania na magazyn.

Wody: Seret tworzy tu wielki staw o szerokości od 600 do 1200 kroków i głębokości 6 do 7 stóp, dno jest gliniaste, a woda zdatna do picia dla ludzi i zwierząt.

Łąki i bagna: Łąki są nie do przejścia bez mostów z powodu wzmiankowanego już Seretu.

Drogi: Trakt krajowy do Kozłowa przez Janówkę ma twarde podłoże; ta [droga] do Mikuliniec przez Łukę, a także ta do Wołoczysk do granicy [1075], mają twarde i dobre podłoże, tak samo również pozostałe drogi.

Góry: Większa część miasta leży na skraju pokrytych polami wzgórz i może być także zdominowana przez leżące wokół wzgórza [1076].

Uwagi: Seret, który ma tu już znaczną szerokość i podąża szeroką doliną, stwarza w całej okolicy dogodną sposobność urządzenia zalewów.

------------

1068. Tekst stanowi kontynuację opisu pn. cz. Tarnopola, umieszczoną w sekcji poprzedniej (sekcja 380, nr 1). W cz. dotyczącej "solidnych budowli" przedstawia znaczniejsze obiekty o charakterze kultowym i obronnym, w tym stanowiące znaczną cz. miejskiej infrastruktury religijnej. Wg dotychczasowych ustaleń (Budzyński nr 1801), składały się na nią: łacińska fara i konwent dominikański, dwie cerkwie parochialne (p.w. Narodzenia Pańskiego i Podwyższenia Krzyża Świętego) oraz synagoga; w opisie zabrakło pierwszej cerkwi, ale wymieniono nieznany skądinąd kościół św. Anny. Z kolei na mapie znalazł się klasztor Dominikanów na pn. wsch. od rynku (zob. przyp. 1069), fara na pn. zach., bliżej stawu (zob. przyp. 1070), cerkiew p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego przy grobli (zob. przyp. 1072), cerkiew p.w. Narodzenia Pańskiego przy wale, otaczającym m. od wsch. (wzniesiona z kamienia w 1602-1608, blisko Bramy Kamienieckiej, istnieje do dziś, Rąkowski 2 s. 139-140), wreszcie synagoga na pd. zach. od rynku (Марра Der Stadt Tarnopol im Jahre 1797, sytuuje ją blisko naroża rynkowego, między późniejszą ul. Szkolną i Czackiego, podobnie jak późniejsze ujęcia, natomiast Plan m. Tarnopola, 10K, ok. 1908, wyd. Bruggera - lokalizuje między ul. Czackiego i Podolską). Dodatkowo mapa Miega rejestruje drew. cerkiew monasterską (?), p.w. Wniebowzięcia NMP za m., na przedm. mikulinieckim (cerkiew zbudowana w 1636, mur. od 1837, zniszczona w 1962, odbudowana w 1992 (Rąkowski 2 s. 140; https://uk.wikipedia.org/wiki/Тернопіль; wg Materiałów 16 s. 205 - zlokalizowana przy ul. Równej na pn. wsch.).

1069. Klasztor fundowany w 1749 przez hetmana wielkiego koronnego Józefa Potockiego, zniesiony przez władze austriackie w 1820; kościół klasztorny p.w. św. iw. Dominika, Wincentego i Jacka, zbudowany w 1773-1778, przejął wkrótce funkcję świątyni par.; zamknięty w 1945, dziś greckokatolicki sobór katedralny (SG 12 s. 187; Czołowski, Janusz s. 146; Przewodnik s. 85; Rąkowski 2 s. 137—138; https://uk.wikipedia.org/wiki/Тернопіль).

1070. Drugi w kolejności kościół famy p.w. Zwiastowania NMP i św. Jana, powstał nad stawem za Konstantego Ostrogskiego (przed 1588), a budowę kontynuowali Zamoyscy od 1622; zrujnowany w 1675, odbudowywany do 1697; od 1740 w złym stanie technicznym, rozebrany z nakazu władz w 1784; potem parafia korzystała z kościoła dominikańskiego (Materiały 16 s. 223-227).

1071. Inne źródła nie wymieniają w m. kościoła pod tym wezwaniem; iw. Anna była jedynie patronem ołtarza w farze, zob. przyp. 1072.

1072. Najstarsza cerkiew, par. w Tarnopolu, p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego, powstała w końcu XVI w.; powiększona o masywną wieżę w 1627, przetrwała do dziś (Rąkowski 2 s. 139).

1073. Bóżnicę ufundowali w połowie XVII w. Zamojscy; zniszczona podczas II wojny światowej (Czołowski, Janusz, s. 176; Przewodniks. 85; https://pl.wikipedia.org/wiki/Tarnopol).

1074. Zamek Tarnowskich otoczony fortyfikacjami na obwodzie czworoboku wzniesiono między m. a wsch. brzegiem Stawu Tarnopolskiego; po rozbiorach zlikwidowano fortyfikacje, a pozostały budynek mieszkalny przekształcony na rezydencję pałacową; odkupiony przez gminę m. w 1844, przekształcony na koszary, opuszczone w 1917 (Czołowski, Dawne s. 83-85; Aftanazy 7 s. 200; https://pl.wikipedia.org/wiki/Zamek_w_Tarnopolu).

1075. Kordon I rozbioru na Zbruczu, w miejscu gdzie na l. brzegu, tuż za granicą austriacką, istniało m. Wołoczyska.

1076. Zob. wyżej komentarz do poprzedniego opisu m. (przyp. 1025).

 

P.S. На карте также видим два села - Кутковцы и Загребелля - которые в наши дни входят в состав Тернополя. Поскольку в с. Загребелля был замочек, то ему отвели отдельную тему на форуме, и там же можно прочитать описание села 1789-1783 гг. В случае с Кутковцами также есть намёки на существование там укреплений, но поскольку это село на форуме пока темой не обзавелось, то обсудим его как-нибудь в другой раз (сразу могу уточнить, что в описании села, сопровождающем карту Ф. фон Мига, упоминания каких-либо строений отсутствуют).